مجموعه آثار عطار

مثال علم اگر چه با عمل نيست
بگويم زانکه در گفتن خلل نيست

هر آنکس کو دليل نيک داند
هم او خود را بمنزل در رساند

نهد رو در بيابان راه داند
خلايق را از آن بيراه خواند

در آن چه گر فتادي درنيائي
که اندر وي نيابي روشنائي

خطر دارد بسي در راه مخلص
بفضل حق شود آگاه مخلص

که اخلاصي که در وي شد هويدا
ز استعمال شرعش گشت پيدا

پديد آيد ترا در سينه شوقي
که يابد نفس تو زان شوق و ذوقي

عجب درديست اي درد مبارک
بود در خورد هر مرد مبارک

اگر چه نفست از وي در عذابست
وليکن جان و دل را فتح بابست

چو درد دين ترا در دل اثر کرد
ز خويشت خواجگي بايد بدر کرد

ببايد يکنظر کردن در آفاق
تفکر کردن اندر عهد و ميثاق

بخود گر برنشيني گم کني راه
بدان اين تا نيفتي در بن چاه

نشايد بيدليلي رفتن اين راه
که در هو منزلش باشد دو صد چاه

ببايد رهبر چابک طلب کرد
که او داند ترا در ره ادب کرد

اجازت يافته در کارها او
بجان و دل کشيده بارها او

ترا در ره بهمت پاس دارد
منازل يک بيک بر تو شمارد

بگويد آفت هر منزلي چيست
همان همره ترا در هر قدم کيست

ز دست ظاهر او خرقه در پوش
بباطن رو بجان و دل همي کوش

پس آنگاهي کشش در پيش آيد
ز پيش مال و جاه خود برآيد

بيک سنت مخالف چون نگردد
ز دست نفس خود در خون نگردد

که يکجذبه ورا چندين کشش کرد
که در صد قرن نتوان آن روش کرد

چو او را در شريعت پرورش بود
يقين دان اول و آخر کشش بود

چو گردش در نهادش گشت پيدا
بود هر لحظه حيران و شيدا

چنين خرقه ز دست شيخ پوشند
بجان در ره تعظيمش بکوشند

ز دست هيچکس پوشيد نتوان
چنين خرقه يقين در راه اخوان

که تا يابي در اينره اجتهادي
همي کن دائما با خود جهادي

خورش در راه تو اصل تمام است
ز خوردن کار هر کس با نظام است

نگهدار ادب شو در همه حال
که تا مقبول باشد از تو اعمال

بدان در راه صحبت بس خطرهاست
نفسها را بصحبت بس اثرهاست

ز رحمت باشي الحق بيکرانه
چو کردي خويش بيني در ميانه

سئوال و خواستن را در فروبند
که بگشايد از اين معني دو صد بند

مگر گردي تو حاجتمند مطلق
سئوالي کرد شايد از در حق

چو مردي هر دو را ايثار کن زود
اگر در دست داري خرج کن زود

در آن وجهي که صاحب شرع فرمود
خدا گردد از اين ايثار خوشنود

حديث و نص را نيکو نگهدار
بشرط آنکه آري هر دو در کار

چو گردي کافر اي يار موافق
شوي آنگاه در اسلام صادق

همان کافر شدن در بينش خويش
اگر مردي درين معني بينديش

بدنيا در ندارد کار و باري
نه از اعمال دارد اختياري

اگر زينسان خراب و بينوائي
نظر با تو کند در تنگنائي

بدرويشي فروآيد سر عقل
که ذل و مسکنت شد در خور عقل

نه در اصل سخن باشد خطائي
نيايد رفتن از جائي بجائي

اگر در شيوه فقر و فقيري
سخن گويم بسي بر من نگيري

مراد رهروان در فعل و طاعات
مقاماتست و اوقاتست و حالات

بسي گفتند در اوقات و حالات
ز سر خويشتن هر يک مقالات

در آن حالت که او بودست درحال
وقوفي باشدش برجمله احوال

چو در تلوين بود آن دولتي مرد
بافعالش نشايد اقتدا کرد

نبايد دستش از دامن جداکرد
در اين سر وقت نتوان اقتدا کرد

چو تمکين در نهادش گشت پيدا
نباشد واله و حيران و شيدا

بسي فرق است در تلوين و تمکين
ميان خاص و خاص الخاص مسکين

اگر مشروح گويم بس دراز است
که راهش در نياز و راز ناز است

بنادر گر ترا دادند اين خير
که گشتي همقدم با شيخ در سير

چو بينا باشد آن شيخ يگانه
ترا در حال گرداند روانه

بود در خاطرش که گشت واصل
ولي زين ره ندارد هيچ حاصل

اگر در خاطر آرد کو کسي هست
تمامت راهها را او فروبست

در اين ره هر که او جائي بماند
بدان کو خاک بر سر مي فشاند

بغير حق هر آنچه فرا پيش
تلي دان اي برادر در ره خويش

بهر چيزي که از حق باز ماني
حقيقت دان که تو در بند آني

چو کردي ترک طبع و ترک عادت
نماند در تو خود خواه و ارادت

ندارد آگهي ز اقوال و احوال
بود چون مرده در دست غسال

در آن حالت که بود که باشد او خوش
مراعاتش کند محبوب دلکش

بدو کن اقتدا در جمله کارت
که تا ضايع نگردد روزگارت

در آنشب خواجه ما شد بمعراج
نهاد او بر سرش از بندگي تاج

همه گشته ز جمعيت چو يکجان
بفقر و مسکنت در گشته اخوان

همه در نيستي فقر مسکين
شده آزاد از تلوين و تمکين

بصورت اهل صورترا نگهدار
که ما تا خود ترا آريم در کار

همان صحبت حوالت با نماز است
در آن حالت که ما را با تو راز است

تو آن شکرانه کردن کي تواني
مگر در عجز خود را باز داني

دوم فرقه از ايشان اوليا دان
بود داخل در ايشان اهل ايمان

بهر وقتي و هر دور و زماني
بود صاحبدلي در هر مکاني

هر آن يک را که شد دنيا ز دستش
توگوئي پا و سر در هم شکستن

ترا در اربعينت پير بايد
که هر خواب ترا تعبير بايد

اگر بي پير باشد اربعينت
بور شيطان در او يار و معينت

بمعني چون شوي همراه و حاضر
بود پيوسته پيرت در تو ناظر

شب اول دو صد در هم خورش کن
بدان خوردن تنت را پرورش کن

همان پنجه مقرر تا ب آخر
که تا ضعفي نگردد در تو ظاهر

اگر ميلت بشيرين باشد و چرب
مشو با نفس خود پيوسته در حرب

چنان جائي که باشد تنگ و تاريک
در او انديشه ها ميکن تو باريک

اگر نوري به بيني ياخيالي
نظر با آن مکن در هيچ حالي

در تهليل بايد بعد از آن سفت
که تهليلست از تو بهترين گفت

مگردان قوت خود کمتر ز پنجاه
مباش ايمن ز نقش خويش در راه

چنان ميکوب اين در را بحرمت
که بگشايند و بخشايند جرمت

بدين سان اربعيني چون برآري
بدان در ره ز معني برقراري

بغير از کلمه توحيد ذکري
مکن در هيچ تسبيحي تو فکري

که تا گويا شود در دل زباني
که از گفتن نياسايد زماني

يقين ميدان که هستي مرد همت
که باشد همتت در خورد همت

مگر در صبح آخر روز ناچار
هم از خود باخبر گردي هم از يار

که روزي را که بگذارند در صوم
بود فاضلتر از چلروز آن قوم

پس پرده درين ره مرد آگاه
نثار از جان و دل سازد در اين راه

چو مرتاض و مجاهد گشت شد پاک
نماند از هستيش در راه خاشاک

در آن پرده که رهرو را مقام است
بدان کين سالکان راز آن مقام است

کند زان توشه راه قيامت
در آن ره يابد از آفت سلامت

ترا جمع بايدش کردن ز احوال
که تا حاضر شود با تو در آن حال

بصورت با تو در جنبد زماني
دهد حالات خود را زان نشاني

در آن جمع ار شوي حاضر بيکبار
نماند از گنه بر گردنت بار

اگر يکدم در آن محفل نشيني
بسا تخم سعادت را که چيني

ز بهر آنکه ايشان را در اين کار
نمانده پرده بر روي اسرار

خودي خويش در وي غرق دانند
ميان جام و باده فرق دانند

درنگ آنجا کند سال سه و چار
که تا خو گر شود در سر اسرار

اگر او از پي شاهد دهد جان
بود در عشق او مدهوش و حيران

بود شيطان هميشه هم براو
نباشد هيچ چيزي در سر او